جزئيات كشف فسيل‌هاي كهكشاني توسط دانشمند ايراني
دكتر حبيب خسروشاهي دانشيار پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي و مدير علمي طرح رصدخانه ملي ايران است.
اين استاد و پژوهشگر ايراني كه حدود 4سال پيش پس از اتمام تحصيلات دكتري در «مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان» به عضويت هيئت علمي دانشگاه «بيرمنگام» انگلستان درآمده، به‌عنوان پژوهشگر اصلي گروه تحقيقات كهكشان‌هاي فسيلي اين دانشگاه كه از معتبرترين و فعال‌ترين گروه‌هاي پژوهشي در اين زمينه در دنياست، نقش كليدي در يافته‌هاي اخير اين گروه از جمله شناسايي نزديكترين و پرجرم‌ترين كهكشان‌هاي فسيلي و چند كهكشان فسيلي ديگر و نظريه‌هاي بديع ارائه شده در زمينه اين گروه‌هاي كهكشاني داشته و تحقيقات اخير وي بازتاب وسيعي در محافل و رسانه‌هاي علمي جهان داشته است.
زمينه‌هاي اصلي تحقيقات دكتر خسروشاهي، بررسي كهكشان‌هاي گروه‌ها و خوشه‌هاي كهكشاني، روند تشكيل و تحول آنها و ارتباط ساختار كهكشان‌ها با محيط پيرامون آنها (گاز يا ماده ميان كهكشاني در خوشه‌هاي كهكشاني) است.
با دكتر خسرو شاهي در زمينه انواع رصدگرها، نقش نجوم در توسعه دانش، كشفيات كهكشاني جديد و وضعيت نجوم در ايران گفت‌وگو كرده‌ايم.
-
چه نوع رصدهايي توسط منجمين انجام مي‌شود و اينها از نظر علمي چه تفاوت‌هايي با همديگر دارند؟
در گذشته نجوم به اين شكل بوده كه افرادي كه رصد‌هاي اپتيكي انجام مي‌دادند روي اجرام ديده شده در ناحيه اپتيكي و منجميني كه رصد‌هاي راديويي انجام مي‌دادند روي اجرام مشاهده‌شده در ناحيه راديويي و ناحيه انرژي‌هاي بالا مثل گاما، تمركز داشتند. امروزه در نجوم حرفه‌اي، مرز طول موج‌ها شكسته شده؛ يعني در 10سال گذشته و با شروع قرن 21 مرز واضحي بين اين طول موج‌ها وجود ندارد. كساني كه روي نجوم اپتيكي كار مي‌كنند در ناحيه راديويي هم فعاليت دارند و كساني كه روي اجرام آسماني در ناحيه راديويي كار مي‌كنند در ناحيه‌هاي انرژي‌هاي بالا هم فعاليت دارند. به اين دليل كه مانند فيل در تاريكي، از يك جرم چند تفسير نداشته باشيم.
در مطالعه چند رنگي سيستم‌هاي كهكشاني در دانشگاه بيرمنگام، ما وارد چنين طرحي شديم و در سال 2005 و 2006 طي مطالعات و تحقيقات موفق شديم يكسري گروه‌هاي كهكشاني فسيلي را كشف كنيم كه از جمله آنها يكي از پرجرم‌ترين فسيل‌هاي كهكشاني نزديك به كهكشان خودمان است.
-
چرا مي‌گوييد فسيل كهكشاني؟
مجموعه‌هاي كهكشاني، بسيار قديمي هستند؛ يعني در لحظات آغازين عالم به وجود آمده‌اند. البته از نظر عمومي و رويت، آنها تفاوتي با خوشه‌هاي كهكشاني ديگر ندارند اما وقتي در اطراف آنها پرتوهاي نوري قدرتمند مي‌بينيم متوجه مي‌شويم كه آنها احتمالا در هم ادغام شده‌اند و كهكشان بسيار بزرگي را تشكيل داده‌اند. پرتوهاي اطراف آنها هاله اشعه ايكس است كه به خاطر سيال بودن دچار تغيير شده و وارد پروسه ادغام نمي‌شود. همين مسئله باعث مي‌شود متوجه شويم كه اينها چند كهكشان بوده‌اند و اكنون در هم ادغام شده‌اند.
-
اين كشفيات چگونه صورت گرفت؟
اين كشفيات با استفاده از خواص چندرنگي بود؛ يعني آنها در ناحيه پرتوهاي ايكس كشف شدند و اين كار به وسيله تلسكوپ‌هاي فضايي كه به‌طور اختصاصي به همين منظور ساخته شده‌اند صورت گرفت. بعد با تركيب داده‌هاي اپتيكي به دست آمده از رصد‌هاي زميني موفق به كشف آن شديم.
اين كشف، پوشش خبري جهاني داشت و تمام وب‌سايت‌هاي نجومي به تمام زبان‌هاي دنيا آن را پوشش دادند و سازمان فضايي آمريكا، ناسا و سازمان فضايي اروپا در بخش پرتوهاي فضايي آن را منتشر كردند. اين فعاليت‌ها همچنان ادامه دارد و ما همچنان مشغول پردازش پرتوهاي راديويي اين فسيل‌ها هستيم كه برخي از آنها به نتيجه رسيده و برخي هنوز در حال تجزيه و تحليل هستند. الان هم در ايران چند نفر از دانشجويان و محققان ايراني روي اين طرح كار مي‌كنند و ما در ارتباط با دانشگاه بيرمنگام هستيم.
-
ما در ايران چيزي به نام نجوم مشاهداتي داريم يا بيشتر نجوم نظري بوده است؟
نجوم حرفه‌اي رصدي ايران بسيار مغفول مانده و متخصصين و منجمين رصدي ما در طول 30 سال گذشته دسترسي به امكانات رصدي مدرن نداشته‌اند و به آن چيزي كه قبلا بوده اكتفا كرده‌اند. به خاطر همين محدوديت، نجوم و كيهان شناسي در ايران جنبه‌نظري پيدا كرده است. در حالي كه نجوم يك علم مشاهداتي است كه متأسفانه در ايران چندان مورد توجه قرار نگرفته است. من نمي‌دانم بايد خوشحال باشم يا ناراحت كه شايد تنها كسي بوده‌ام كه در اين 10سال گذشته با طيف وسيعي از تلسكوپ‌هاي مدرن كار كرده‌ام.
از جمله با راديو تلسكوپ‌ها، تلسكوپ‌هاي پرتو ايكس و تلسكوپ هابل. البته متأسفم كه چرا در ميان يك جمعيت 70ميليوني تنها يك نفر توانسته اين كار را بكند. ما نياز بسيار بيشتري به اين نوع فعاليت‌ها براي رشد نجوم حرفه‌اي داريم. مي‌توانم ادعا كنم كه حتي در ميان منجمين دنيا نيز از جمله معدود كساني هستم كه در اين طيف وسيع رصد انجام داده است و اين را لطف خدا مي‌دانم و آن را مديون كمك‌هاي كساني مي‌دانم كه خوش فكر و حامي من بوده‌اند، به‌خصوص دانشكده علوم پايه دانشگاه زنجان و به ويژه دكتر يوسف ثبوتي كه استاد من هستند.
-
درخصوص سال جهاني نجوم نظر شما چيست؟ و اصولا نجوم چه اهميتي دارد؟
انجمن جهاني نجوم و يونسكو براي اينكه اهميت نجوم را به جهان نشان بدهند و اينكه انسان را به كنجكاوي نسبت به محيط خودش تشويق كنند امسال را سال نجوم اعلام كردند. الان در زمينه نجوم تحولات بسيار مهمي رخ داده منتهي بسياري از مردم هنوز مطلع نيستند كه از نظر فناوري چه اتفاقاتي افتاده است و اين چه تاثيري مي‌تواند در درك ما از پيدايش عالم داشته باشد. الان در دنيا تلسكوپ‌هاي 8 و 10 متري رايج هستند.
الان دنيا به طرف تلسكوپ‌هاي 30 و 40 متري حتي 100 متري حركت مي‌كند. اما هر بار كه اين تلسكوپ‌ها ساخته مي‌شوند به تعدادي از سؤالات بشر پاسخ داده مي‌شود اما به همان اندازه نيز سؤالات بيشتري پيش روي آنها گذاشته مي‌شود. بنابر اين جاه‌طلبي و تلاش براي ساخت تلسكوپ‌هاي بزرگ كمك مي‌كند كه ما به چشمه‌هاي نجومي اطراف خودمان و نحوه پيدايش آنها پي ببريم. به هر حال در خارج از جو زمين اين جاه‌طلبي ادامه دارد والان ده‌ها تلسكوپ فضايي در خارج از جو زمين فعال هستند و داده‌هاي رصدي را به زمين مخابره مي‌كنند كه توسط متخصصان اين حوزه مورد پردازش و تحليل قرار مي‌گيرد.
سال جهاني نجوم براي عمومي كردن نجوم و شناساندن آن به مردم است. سال جهاني نجوم در هر كشوري به نوعي استنباط مي‌شود. در كشورهاي پيشرفته آنها مي‌خواهند جوان‌ها را به سوي علوم فيزيكي، الكترونيك، كامپيوتر، مكانيك و رياضي راغب كنند. اين مسئله براي آنها بسيار مهم است چون آنها هم كمبود متخصص دارند. در كشورهاي در حال توسعه، سال جهاني نجوم باعث مي‌شود تا دانش نجومي در آنها رشد پيدا كند. اين باعث مي‌شود تا به مسائل نگاهي علمي داشته باشند. در اين صورت مي‌توان مشكلات را حل و حتي در جهت فقرزدايي حركت كرد.
ما در كشوري مثل ايران، شرايط متفاوتي داريم. در ايران نجوم آماتوري بسيار با ظرفيت است و يكي از بهترين‌ها در دنيا به شمار مي‌رود اما نجوم حرفه‌اي مدرن مغفول مانده است؛ يعني نياز ما مانند كشورهاي غربي نيست چون آنها به‌دنبال گسترش عمومي نجوم درميان مردم خود هستند و ما اين را داريم. هر كشوري بهره برداري خودش را از سال جهاني نجوم مي‌كند. ما بايد از اين فرصت استفاده و مزايايي را كه اين دانش در بخش فناوري و علوم كشورمان مي‌تواند براي ما به ارمغان بياورد تشريح كنيم. يكي از مسائلي كه بايد براي ما روشن شود فرق نجوم با آسترولوژي (نجوم غيرفيزيكي و ماورايي، پيشگويي، فال و...) است. سال جهاني نجوم بايد اين را روشن كند.
-
توسعه دانش نجوم در ايران چه تاثيري در ارتقاي سطح علمي كشور ما دارد؟
نجوم علمي است كه محبوب مردم است و بزرگترين حاميان اين علم مردم هستند. نجوم حرفه‌اي امروزه محتاج ابزار حرفه‌اي و فناوري است. براي توسعه نجوم بايد فناوري‌هاي نوين آن نيز وارد كشور شود كه اين مي‌تواند در بخش‌هاي وسيعي از كشور كاربرد داشته باشد. يك تلسكوپ حرفه‌اي يك ابزارعظيم چند 10تني است كه با دقت بسيار بالا با حدود يك ده هزارم ثانيه قوسي در حركت است. همين كه چگونه اين را نصب و اجرا كنيم يك تجربه علمي خوب براي ماست. اين مسئله از نظر سيستم‌هاي الكترومكانيكي هم بسيار مهم است.
بعد از اينكه داده‌هاي نجومي از رصدگرها و آشكار سازها بيرون آمد نياز به پردازشگرهاي عظيم و نرم‌افزارهاي بزرگ داريم تا اطلاعات موجود در اين داده‌ها را استخراج كرده و آنها را تبديل به توليد علمي كند. توليد علم را در ايران بيشتر با توليد مقاله مي‌سنجند اما متأسفانه به اين نكته توجه ندارند كه بسياري از اين مقالاتي كه منتشر مي‌شود عملا مبتني برهيچ آزمايشي نبوده و كاملا جنبه‌نظري دارد. اگر در توليد علم صرفا به توليد مقاله اكتفا كنيم، آزمايش را از دست داده‌ايم. علم با آزمايش شروع شده است. ده‌ها تلسكوپ در دنيا هستند كه بررسي داده‌هاي آنها مي‌تواند منجربه توليد علم در شاخه نجوم شود. بنابراين توليد علم ممكن است به شكل مقاله بيرون نيايد اما تجربه بسيار بزرگي براي كشور محسوب مي‌شود. بسياري از فناوري‌ها قبل از عمومي شدن در نجوم مورد استفاده قرار گرفته است؛ مثلا همين دوربين‌هايي كه در موبايل‌هاي امروزي يا دوربين‌هاي ديجيتال به كار گرفته شده، 40 سال پيش در نجوم استفاده مي‌شده است.
توجه كنيد كه ما در ايران حتي در بسياري از زمينه‌هاي علمي، كساني كه بتوانند تحولات علمي دنيا را درك كرده و آنها را تبديل به متون قابل فهم براي مردم كنند نداريم. مثلا در برخي رشته‌هاي نجوم، به‌صورت معدود يك نفر را داريم كه اين قابليت را دارد. در بسياري از رشته‌هاي نجوم حتي يك متخصص هم نداريم و اين يك عيب بزرگ براي ايران است. شايد در علوم ديگر هم اين اشكال وجود داشته باشد. به هر حال ما موظف به رفع اين اشكال در رشته نجوم هستيم.